Græðgin flytur fljót

Snæbjörn Guðmundsson skrifar

Ferðalangar um hringveginn í Hörgárdal hafa í áranna rás eflaust rekið augun í malarhauga á bökkum Hörgár hér og þar, efni sem unnið hefur verið úr farvegi og eyrum árinnar líkt og við fjölmörg önnur íslensk vatnsföll. Malartekja við vatnsföll er vandmeðfarin svo ekki sé meira sagt. Hún þarf að vera afar hófleg og taka þarf fullt tillit til lífríkisins og náttúrunnar allrar. Að öðrum kosti getur mikill skaði hlotist af slíku brölti.

Hörgá er þriðja mesta vatnsfall Eyjafjarðar, með breitt og mikið vatnasvið úr djúpum dölum Tröllaskagans, og hefur í ánni löngum þrifist vænn stofn sjóbleikju og á síðari árum urriða. Því miður á lífríki íslenskra vatnsfalla nú mjög undir högg að sækja, og bleikjustofnar veslast hratt upp vegna loftslagsbreytinga og ágangs manna. Af þeim sökum er það skylda okkar að umgangast straumvatnslífríki af sérstaklega mikilli virðingu og aðgát, forðast sem allra mest rask og setja strangar skorður við malartekju því það er ljóst að tilvist margra tegunda lífvera í íslenskum ám hangir á bláþræði.

Um miðjan apríl síðastliðinn mættu jarðýtur og fjöldi skurðgrafa á bakka Hörgár neðan við Krossastaði á Þelamörk. Þar hófu þær að róta í ánni á umfangsmiklu svæði og moka upp möl í risastóra hauga í miðjum árfarveginum, án efa sem fylliefni í steypu. Þótt Hörgá hafi lengi verið ofnýtt við malartekju keyrir nú um þverbak.

Með þessari grein fylgja tvær myndir, sú fyrri tekin frá hringveginum þann 22. apríl síðastliðinn en sú síðari frá sama stað þann 5. maí. Á þeim sést hvernig farvegi Hörgár hefur verið umturnað og henni kastað bakka á milli á mörg hundruð metra kafla, á meðan gröfur hamast vægðarlaust í farveginum eins og hverjum öðrum drullupolli. Á efri myndinni sést að áin rennur í tveimur kvíslum og hafa þær verið aðskildar með malarbunkum úr farveginum. Þar sjást líka tvær gröfur að róta í annarri kvíslinni, þeirri vestari. Á neðri myndinni sést að eystri kvíslin hefur verið stífluð, farvegurinn að mestu þurrkaður upp og áin færð til þannig að hún rennur í einum ál með vesturbakkanum. Skv. Mati á búsvæðum bleikjuseiða í Hörgá og Öxnadalsá frá 2011 var Hörgá talin hafa á þessum kafla „einstaklega hentuga botngerð fyrir bleikjuseiði“. Rótið í ánni á þessum stað mun af augljósum ástæðum raska jafnvægi í farvegi hennar og hafa ófyrirsjáanleg áhrif á streymi hennar og lífríki langt upp og niður farveginn. Aðfarirnar eru slíkar að öllu hugsandi fólki hlýtur að blöskra.

Að þessu ruddalega áhlaupi að Hörgá stendur fyrirtækið Skútaberg, sem á hlut í jörðinni Krossastöðum þar sem ósköpin dynja nú yfir. Fyrirtækið hefur síðustu ár vakið töluverða athygli fyrir óvenju slælega umgengni við umhverfi, samfélag og náttúru. Fyrirtækið keypti fyrir hartnær fimmtán árum eyðibýlið Skúta uppi í Moldhaugnahálsi og hefur þar búið sér til athafnasvæði og námu við takmarkaða hrifningu margra Eyfirðinga. Síðustu misseri hefur fyrirtækið dundað sér við að færa ýmiss konar úr sér genginn tækjabúnað frá lóð sinni við Sjafnarnes á Akureyri upp í Moldhaugnaháls. Síðast fyrir minna en mánuði lét af því tilefni Leifur Þorkelsson, framkvæmdastjóri Heilbrigðiseftirlits Norðurlands eystra, hafa eftir sér í viðtali við Vikublaðið á Akureyri: „Ruslahaugur verður aldrei neitt annað en ruslahaugur, hvort sem hann er staðsettur í Hörgársveit eða á Akureyri.“

Allt bendir í sömu átt. Þau leyfi sem sögð eru liggja til grundvallar þessari ribbaldalegu atlögu að Hörgá sýnast vera kolólögleg og framkvæmdin órafjarri því sem lagt var upp með í umhverfismati. Það verður því umsvifalaust að koma böndum á framkvæmdir Skútabergs. Hörgá er ekki frekar en önnur íslensk vatnsföll viðfang og einkaeign steypu- og verktakafyrirtækis til að sýsla með og umgangast á hvern þann hátt sem eigendum þess sýnist.

Náttúruverndarsamtökin Náttúrugrið hafa kært leyfisveitingarnar til Úrskurðarnefndar umhverfis- og auðlindamála og farið fram á tafarlausa stöðvun á efnistöku úr árfarveginum. Á tímum aðsteðjandi ógna við lífríki jarðar er ólíðandi að litið sé framhjá þeirri óhæfu sem á sér stað við Hörgá. Kjörnir fulltrúar, opinberar stofnanir sem og almenningur verða að rækja skyldur sínar og verja náttúruna fyrir slíkum skemmdarverkum. Náttúran ver sig ekki sjálf.

Höfundur er jarðfræðingur og formaður Náttúrugriða