Markús – á flótta í 40 ár

Akureyri laust fyrir aldamótin 1900. Tukthús bæjarins er fyrir miðri mynd. Fangelsisgarðurinn snýr upp í brekkuna þaðan sem Markúsi tókst að flýja haustið 1881 en sýslumaður greiddi úr eigin vasa leit að flóttamanninum enda embættið í húfi. En allt kom fyrir ekki. Jörðin hafði gleypt Markús sem andaðist 1923 án þess að yfirvöldum tækist nokkru sinni að klófesta hann aftur. Mynd: Örn og Örlygur, myndasafn

Út er komin bókin, Markús. Á flótta í 40 ár. Öðruvísi Íslandssaga, eftir Jón Hjaltason sagnfræðing. Markús, sem var Eyfirðingur, átti litríkan æviferil. Jón segir þó ekki aðeins sögu Markúsar. Í kjarnyrtum styttri köflum varpar hann einnig ljósi á samfélag 19. aldar og tekst á við goðsagnir. Máttu fátækir giftast? Alræði bænda? Voru einstæðar mæður réttlausar? Fjallað er um tukthús og böðla, hið víðfeðma hlutverk presta og DNA-próf 19. aldar. Grípum niður þar sem lýst er vetrarhörkum 19. aldar:

Skoðum rétt sem snöggvast ástandið í Eyjafirði veturinn 1880 til 1881. Flettum upp í dagbók Björns Jónssonar, ritstjóra og eiganda Norðanfara á Akureyri.

Um haustið býr ritstjórinn sig undir veturinn: „Lokið við slátur og sviðasultu og því komið í súrt til geymslu og eyðslu yfir veturinn lofi Guð mönnum að lifa.“

Í nóvember eru margir í kaupstað „og mikill drykkjumannasollur og ólæti.“ Harði veturinn er ekki enn genginn í garð fyrir alvöru. Þó snjóar og þegar kemur fram í desember verður músagangur svo mikill að menn vita ekki sitt rjúkandi ráð. „Óvenjulegur músagangur um fleirstar ef ekki allar sveitir svo skepnur verða ekki varðar í húsunum, og á einum bæ í Eyjaf. 350 mýs.“

Það fréttist af þremur hafísjökum á Eyjafirði og Grímseyingar segja augalaust af hafís norður af eynni. Stórhríð geisar á Akureyri og fönnin verður svo mikil að ekki er nema fyrir mestu hörkutól að komast á milli húsa. Hinn 29. desember nær pósturinn að sunnan loks til bæjarins og er með fimm hesta hlaðna póstkistum. Hann hefur verið á ferðinni síðan 4. desember að hann lagði upp frá Reykjavík.

Eftir áramótin færast veðurguðirnir enn í aukana. Snjór og kuldi setja mark sitt á janúar en drottinn leggur líkn með þraut. Dauður hvalur stingur upp kolli undan Þórustöðum á Svalbarðsströnd og er skorinn þar sem hann situr fastur í ísnum og kjötið selt á staðnum. Mjög dregur úr kirkjusókn, guðshús Eyfirðinga eru óupphituð og ekki verandi í þeim fyrir brunagaddi. Frostið er daglega á milli tuttugu og þrjátíu gráður og stundum meira.

Verslunarstjórinn Edvald E. Möller er forvitinn. Hann vill fá að vita hvað ísinn, sem þekur Pollinn landa á milli, er þykkur. Hann leggur því á sig að höggva gat í ísbreiðuna og mælir, tvær álnir og þrír þumlungar eða um einn og hálfur metri. Mælingin fer fram 25. febrúar. Mánuði síðar þegar Björn skráir hjá sér hitastigið, mínus 32 gráður á Réaumur eða 40 gráður á Celsíus, veltir hann fyrir sér hversu þykkur ísinn á Pollinum kunni að vera orðinn. Pollurinn og fjörðurinn út eftir öllu er sem hvít slétta að sjá, hvergi dökkur díll og menn hika ekki við að ganga ísinn, jafnvel alla leið utan frá Siglufirði og inn á Akureyri.

Björn getur þess í aprílbyrjun að einhverjir séu teknir að gefa gripum mjólk úr kúnum en fáeinir búa svo vel að eiga hrossakjöt og slátur sem þeir hafa saltað niður sérstaklega haustið áður í því augnamiði að gefa það skepnum yfir veturinn.

Samkvæmt dagatalinu er vorið komið. Björn skrifar 15. maí: „Engin björg fæzt úr sjó því allt er fullt með hafís.“

Tæpri viku síðar, laugardaginn 21. maí: „Engar nýjungar, nema að ísinn er nú aptur að losast hjeðan af Pollinum og úteptir firði, en nokkuð situr nú fast í fjörunum og á leirunni.“

Ritstjórinn getur þess líka að vart hafi orðið við mikla fiskgengd „hjer innst í fjarðarbotni.“

Í hinni árlegu skýrslu sýslumanns um „hið almenna ástand“ í sýslunni kveður við sama tón og hjá Birni ritstjóra.

– Strax í nóvember var skollinn á vetur, skrifaði Stefán sýslumaður Thorarensen, „með óstöðugri veðráttu, snjóum, áfrera og frostum, svo alstaðar var jarðlaust hér í sýslu og hefur það viðhaldist til enda ársins [1880].“

– Nýja árið heilsaði líkt og hið eldra kvaddi, sagði Stefán. „Frosthörkur voru þennan vetur meiri en elstu menn muna, og þær gjörðu það að verkum, að þó sumstaðar væru snöp fyrir skepnur um tíma, þoldi engin sauðkind að standa á beit, og illa útigangshross.“

Ástríður Benjamínsdóttir við bæ sinn Litla-Hraun á Snæfellsnesi. Þar leyndist Markús og kallaði sig Sigurð Jónsson og þar fæddist listakonan og rithöfundurinn Ásta Sigurðardóttir, en faðir hennar ólst upp undir handarjaðri flóttamannsins Markúsar Ívarssonar.

Mynd: Þorsteinn Jónsson / Snæfellingar og Hnappdælingar 1. b.