Af hverju borða Íslendingar skötu?

Kokkur að verka skötuna sem Íslendingar (margir en alls ekki allir) háma í sig á Þorláksmessu. Mynd/KH

Það er margt sem kemur manni í jólaskap og fyrir suma er það skötuveisla á Þorláksmessu. Sumum Íslendingum finnst kæst skata vera herramannsmatur á meðan aðrir eru ósammála, aðallega vegna hins einstaka ammoníaksfnyks, sem á það til að vera yfirþyrmandi og gæti sest í fötin. Það er fyrst og fremst fnykurinn sem gerir skötuna óvinsæla í sumum fjölbýlishúsum.

Könnun hjá MMR frá 2019 segir að þriðjungur landsmanna haldi upp á Þorláksmessu með skötu, en hvaðan kemur þessi siður eiginlega?

Skötuveisla upphaflega að vestan

Samkvæmt Árna Björnssyni, doktor í menningarsögu, þá var það kaþólskur siður að fasta fyrir jólin og borða ekki mikið góðgæti eða kjöt á dánardegi heilags Þorláks dýrlings, sem dó 23. desember árið 1193. Þess vegna var borðað lélegt fiskmeti á Þorláksmessu, en það var mismunandi eftir landshlutum hvers konar fiskur var borðaður.

Á þeim tíma var skatan aðallega veidd á Vestfjörðum, en hún var ekki talin góðgæti og þess vegna var það algengur réttur á Þorláksmessu þar. Í gegnum tíðina gerðu Vestfirðingar sér skötustöppu sem þótti vera ljúfmeti (kannski í samanburði við skötuna). Þá var lyktin af skötustöppunni  táknræn fyrir suma um að jólin væru að nálgast.

Smitaði frá sér hægt og rólega

Í kjölfar þéttbýlisvæðingarinnar snemma á 20. öld, þegar fólk úr öllum áttum á landsbyggðinni flutti á höfuðborgarsvæðið, breiddist skötuátið út. Ástæðan var m.a. sú að  brottfluttir Vestfirðingar – sem söknuðu Þorláksmessuskötunnar – fóru  að elda hana heima hjá sér.

Siðurinn dreifði sér eins og lyktin og á sjötta áratugnum voru margar fiskbúðir á höfuðborgarsvæðinu byrjaðar að bjóða upp á skötu til sölu í desember. Síðastliðin 25 árin hefur þeim veitingastöðum fjölgað sem bjóða upp á skötuveislu í hádeginu á Þorláksmessu. Að borða skötuna á veitingastað er tilvalið fyrir þá sem vilja  sleppa við að heimilið angi eins og kæst skata.

Góð stemning í eldhúsinu

Veitingamaðurinn Einar Geirsson, eigandi Bautans, segir andrúmsloftið í eldhúsinu, þegar Bautinn heldur sína árlegu skötuveislu, skemmtilegt.
Þegar Einar er spurður hvort að sterka lyktin sé nokkuð fráhrindandi fyrir starfsmennina,  svarar hann: „Þvert á móti! Það er gaman að sjá hversu spenntir kokkarnir eru fyrir matreiðslunni, sérstaklega þeir sem eru af erlendum uppruna og eru ekki vanir að elda skötu en eru ákafir í að læra.“

Í fyrra var skötuveislan með breyttu sniði á Bautanum, þá var ekki hlaðborð eins og vanalega heldur var maturinn borinn á borð til að tryggja að sóttvarnareglur væru virtar en einnig var boðið upp á útrétt (e. take away) til að taka með sér heim. „Við höfðum líka skötuveisluna allan daginn frekar en bara í hádeginu út af þessu breytta sniði. Þá sáum við samstarfsfélaga eða vinahópa hittast í hádeginu en fjölskyldurnar mættu í kvöldmat.“

Samkvæmt Einari voru gestirnir aðallega Íslendingar á öllum aldri, en nokkrir ferðamenn vildu forvitnast og einhverjir þeirra þorðu að prófa skötuna. Ekki hefur verið ákveðið hvort að skötuveislan verði svipuð í ár og í fyrra eða hvort aftur verður boðið upp á hefðbundið hlaðborð. Gildandi sóttvarnareglur ráða því enn og aftur þegar nær dregur Þorláksmessu.

Prófaðu – alla vega einu sinni!

Þó að Þorláksmessuskatan sé gamall siður að vestan, ættuð úr kaþólskri trú, er landsbyggðin töluvert duglegri að halda upp á hana en þéttbýlisbúar, samkvæmt könnun MMR. Undirrituð er mögulega ekki óhlutdræg því sjálf kýs hún að borða kæsta skötu hjá pabba sínum, sem heldur stíft í þessa gömlu hefð, og mælir með að fólk prófi það allavega einu sinni.

KH