109. þáttur 5. desember 2013
Aðventa, jól og jólabarnið
Jólum mínum uni ég enn,
og þótt stolið hafi
hæstum guði heimskir menn
hef eg til þess rökin tvenn
að á sælum sanni er enginn vafi.
Jónas Hallgrímsson orti þetta ljóð á aðventunni 1844, síðasta árið sem lifði. Kvæðið nefndi hann Jólavísu og sýnir að hann hefur haldið barnatrú sinni til dauðadags. Orðið aðventa kemur fyrir í íslenskum ritum þegar á 14. öld og er komið af latneska nafnorðinu adventus sem merkir koma og vísar til komu Jesú Krists í heiminn. Á latínu er aðventan nefnd Adventus Domini, þ.e. koma frelsarans. Eins og lesendur vita hefst aðventan fjórða sunnudag fyrir jól sem að þessu sinni bar upp á fullveldisdag Íslendina 1. desember.
Merking orðsins jól er á huldu. Upphaflega er orðið notað um heiðið miðsvetrarblót sem haldið var þegar sól fór að hækka á lofti eftir vetrarsólhvörf. Orðið kemur fyrir í flestum germönskum málum. Í gotnesku, elsta germanska máli sem varðveist hefur, kemur fyrir orðið fruma-jiuleis og er notað um nóvembermánuð. Í fornensku er til orðið géol, sem í síðari tíma ensku er orðið yule, þótt orðið Christmas, Kristsmessa, sé nú notað um jólin í ensku eins og öll heimsbyggðin veit. Danir, Norðmenn og Svíar notað orðið jul með misminandi framburði eftir löndum og landsvæðum, og frændur okkar og vinir Færeyingar nota orðið jól og bera fram með svipuðu tvíhljóði og við Íslendingar. Hins vegar heita jólin á þýsku Weinachten - hin helga nótt. Á latínu eru jólin kölluð Christi Natalis, Natalis Domini eða festum Natale og í rómönskum málum eru orð sem af þessu dregin: Natale á ítösku og Nadel á rúmensku, Noël á frönsku og Navidad á spænsku.
Samanburðarmálfræðingar telja orðið jóln, sem í fornu máli er notað um hin heiðnu goð, skylt orðinu jól. Af orðinu jóln er dregið eitt af mörgum heitum Óðins, Jólnir, sem talið er merkja sá sem ræður fyrir goðunum. Grunnmerking orðsins er eftir sem áður óljós. Sumir samanburðarmálfræðingar telja að mánaðarheitið ýlir, sem oftast mun hafa verið notað um nóvembermánuð, sé skylt orðinu jól. En hvað sem merkingu orðsins líður notuðu norrænir menn áfram orðið jól um fæðingarhátíð frelsarans, hugsanlega vegna einangrunar og þekkingarleysis á grunnþáttum kristinnar trúar.
Fyrir mörgum árum notaði Ólafur Skúlason, þáverandi biskup Íslands, orðið jólabarn um sjálfan sig í viðtali við ríkissjónvarpið á Þorláksmessu - sagðist vera mikið jólabarn. Hafa margir tekið þetta upp eftir honum. Fyrsta dæmið um orðið jólabarn í Ritmálsskrá Orðabókar Háskóla Íslands er úr Nýársnóttinni eftir Indriða Einarsson frá því um 1872 þar sem segir: Að álfar eru einskonar jólabörn, og halda hátíðir þá ... hlýtur að vera í sambandi við trúna. Árni Óla notar orðið jólabarn í Lesbók Morgunblaðsins þar sem stendur: Þessi kapellubygging var hafin í einlægri og auðmjúkri trú á blessað jólabarnið. Hér merkir jólabarnið frelsarann Jesú Krist og það verður að teljast eðlileg notkun orðsins.
Tryggvi Gíslason
Nýjast
-
Guðmundur Ármann opnar sýningu laugardaginn 3. til 31. maí í Bergi, menningarhúsi Dalvíkinga
Á sýningunni, sem ber yfirskriftina Yrkja II, verða um 19 málverk máluð á árunum 2021 til 2025. Einnig nokkrar teikningar. Þessi sýning er í beinu framhaldi af sýningu minni á Bergi 2022 um sama yrkisefni. -
Bernskuheimilið mitt eftir Ólöfu Sigurðardóttur frá Hlöðum
Flóra Menningarhús í Sigurhæðum á Akureyri hefur hafið söfnun á Karolina Fund fyrir útgáfu á bókinni Bernskuheimilið mitt eftir Ólöfu Sigurðardóttur frá Hlöðum (1857-1933). Árið 1906 fékk Ólöf birta grein í tímaritinu Eimreiðinni undir heitinu Bernskuheimilið mitt sem telst vera fyrsti sjálfsævisögulegi þáttur íslenskrar konu. Greinin vakti á sínum tíma mikla athygli. Það að kona fjalli opinberlega og opinskátt um líf sitt og fjölskyldu sinnar má kalla uppreisn á þessum tíma "þegar konur áttu að standa vörð um heiður fjölskyldunnar, meðal annars með þagmælsku um eigin hagi og með því að þegja alltaf um það sem fór úrskeiðis" (Raghneiður Richter, Íslenskar konur-ævisögur, s. 11). Verkið hefur aldrei verið gefið út á bók en nú verður bætt úr því. Hægt er að styðja verkefnið og kaupa bækur í forsölu hér: https://www.karolinafund.com/project/view/6459 -
Metfjölda notaðra snjalltækja skilað inn hjá Elko
Með tilliti til sjálfbærni var árið 2024 sögulegt fyrir ELKO – sérstaklega á Akureyri þar sem viðskiptavinir skiluðu inn og keyptu alls 400 notuð snjalltæki. Þetta gerir árið að metári í viðskiptum með notuð raftæki í versluninni þar í bæ. -
Kostuleg klassík með Sinfóníuhljómsveit Westmont-háskóla í Kaliforníu
Sinfóníuhljómsveit Westmont-háskóla í Kaliforníu er væntanleg til landsins á vormánuðum. Hún leikur á þrennum tónleikum í maí. Aðgangur er ókeypis á þá alla en sækja þarf miða á tix.is: -
Opið fyrir umsóknir í Slipptöku Driftar EA 2025
Drift EA hefur opnað fyrir umsóknir í Slipptökuna (e. Test Drive) 2025. Í Slipptökunni felast fjórar kraftmiklar vinnustofur fyrir frumkvöðla og teymi með hugmyndir sem eru tilbúnar á næsta stig. Slipptakan endar á formlegri kynningu verkefnanna þar sem valin verkefni komast áfram í Hlunninn. -
Þorsteinn Kári gefur út Skuggamynd
Lagið var hljóðritað að mestu leyti á Akureyri síðla árs 2023, en trommurnar voru hljóðritaðar í Berlín. Upptöku á Akureyri stjórnaði Þorsteinn Kári sjálfur, en tökum á trommum stjórnuðu Jón Haukur Unnarsson ásamt Nirmalya Banerjee. -
Fjármögnun lokið á nýrri landeldisstöð Samherja
Samherji fiskeldi ehf., dótturfélag Samherja hf., hefur lokið fjármögnun fyrsta áfanga Eldisgarðs, nýrrar landeldisstöðvar við Reykjanesvirkjun, með útgáfu nýs hlutafjár og sambankaláni. Fjármögnun fyrsta áfanga nemur 235 milljónum evra, jafnvirði 34 milljarða króna. Eitt hundrað ný störf verða til í stöðinni og annar eins fjöldi afleiddra starfa. Stefnt er að því að taka stöðina í notkun á fyrsta ársfjórðungi 2027. -
Ný bók frá Gunnari J. Straumland
Út er komin hjá bókaútgáfunni Sæmundi ný bók eftir Húsvíkinginn Gunnar J. Straumland. -
Hvatningarverðlaun BSE vegna ársins 2024
Fátt er mikilvægara fyrir íslenskan landbúnað en hafa baráttufólk sem berst með oddi og egg fyrir framtíð og starfsskilyrðum greinarinnar.
